Het archief van de Ambachten en Genootschappen vormt een belangrijke bron van informatie over de socio-economische situatie in Tongeren maar ook voor de plaatselijke politiek en het peil van het culturele leven.
Het fonds in zijn huidige toestand kwam tot stand in 1953 nadat de stukken die geschonken werden door mevrouw Slegers werden gevoegd bij de geconfisqueerde stukken uit 1796. Deze inventaris werd een eerste maal uitgegeven door Henry Baillien in 1964.
In totaal bestaat het fonds uit 66 nummers waarvan de rangorde de traditionele oplijsting van de ambachten volgt of de anciënniteit in geval van de genootschappen.
Er moet hier echter bij gezegd worden dat tal van archiefbewaarders bij de afschaffing in 1796 archief aan huis hadden en hier geen melding van maakten aan de overheid. Omwille van het feit dat vele van hen ook notaris, griffier, schepen, secretaris van een cijnshof of geestelijke instelling waren dat er in andere fondsen tal van stukken betreffende de ambachten en de genootschappen te vinden zijn. Voorbeelden hiervan vinden we terug in het Fonds de Schaetzen, Breuls de Tiecken, Polus, enzovoort. Op deze manier vinden we eveneens het archief van het Bakkersambacht terug in het Fonds van het Kapittel van OLV. Omdat deze archieven behoren tot de eigenheid van de desbetreffende fondsen of specifiek tot het ‘persoonlijk’ archief van een bepaalde archiefvormer behoren (secretaris), is er dan ook voor gekozen om deze verspreide archieven via een gedigitaliseerde catalogus toegankelijk te maken.
Zo kwam het archief van het Kremersambacht na 1868 in het bezit van geschiedkundige Charles Thys die dit kocht van de erfgenamen van Peter Michiels. Van boekbinder Jan Gerard Peters kocht diezelfde Thys een hoeveelheid documenten die als oud papier waren gegeven door Willem van der Meer, zoon van maire van der Meer. Deze archieven werden uiteindelijk in 1951 door de familie Slegers uit Luik, erfgenamen van Charles Thys, aan de stad gegeven.
Voor 1848 gaf een overlevend lig van de Rederijkerskamer hun archief aan stadssecretaris Peter-Hendrik Vrindts die de registers en enkele toneelstukken bij het stedelijk archief voegde en de overige toneelstukken na 1851 in de bibliotheek van het Geschied- en Oudheidkundig Genootschap deponeerde. De rijkheid aan toneelstukken mag niet uit het oog verloren worden, waarvan er in dit fonds niet minder dan 43 zijn opgenomen, zodanig dat dit archief in zijn totaliteit één van de belangrijkste onderzoeksdomeinen is voor het stedelijk leven tijdens het Ancien Régime.
Voor 1841 was de stad tevens in het bezit gekomen van drie registers van ambachten en twee van schutterijen. Toen Frans Straven in 1902 het stedelijk archief ordende, voegde hij hierbij alle processtukken over de ambachten en schutterijen die hij in dat archief aantrof.
In 1953 stelde stadsarchivaris Henry Baillien een nieuwe inventaris. De afgelopen vijftig jaar zijn nog steeds stukken verworven.

OVER HET ARCHIEF VAN DE TONGERSE AMBACHTEN EN GENOOTSCHAPPEN

In 1467 bestonden er reeds 12 ambachten te Tongeren die tot hun afschaffing in de Franse Tijd in de volgende rangorde werden vermeld : smeden, bakkers, brouwers, beenhouwers, bontwerkers, lakenmakers, kleersnijders, leerlooiers, schoenmakers, linnenwevers, kremers en volders.
Behalve de ambachten kwamen tijdens de middeleeuwen ook schutterijen tot stand, die vanaf de zestiende eeuw evolueerden van stedelijke militie tot ontspanningsvereniging, en enkele culturele genootschappen.
Het archief van deze socio-culturele verenigingen werd in orde gehouden door de secretaris die tevens voor het schrijfwerk instond. Het volledig archief, de rekeningen, inkomsten, brieven, ledenlijsten, enzovoort werd bewaard in de ‘compe’ of koffer die steeds in de kamer of het vergaderzaal van het ambacht of genootschap stond.
Het is pas na de brand van 1676, toen een groot deel van de archieven werd vernietigd omdat niet minder dan 11 van de 12 ambachtskamers vernietigde, dat de archieven door de secretaris aan huis werd bewaard. Enkel het archief van het Kremerambacht overleefde deze brand en het is dan ook niet verwonderlijk dat we enkel van hen een archiefreglement tegenkomen (10 maart 1749).
De secretaris kreeg weliswaar de sleutel van de archiefkoffer maar mocht niet eender wat met de stukken aanvangen. Inzage door derden mocht zelfs enkel in aanwezigheid van één van de meesters en zelfs de stad had hier geen toegang toe. Het archief was dan ook tot 1796 niet in bezit van de stad. In 1778 lezen we zelfs de volgende verklaring van de stadsgriffiers : ‘nous sousignés, greffiers de la ville de Tongres, attestons et certifions à la réquisition de monsieur van Bloer, bourgemaitre régent de cette ville, que parmy les archives de cette ville nous n’avons jamais trouvé ny vu aucun registre aux plaids des tenants des métiers (getekend) Arn. Schaetzen, P.L. van Hamont’.
Uitzondering is echter het resolutieregister van de twaalf ambachten dat, omdat het algemene bestuurlijke besluiten betrof, op het raadshuis werd bewaard. Ook de keurboeken met de stemmen van de ambachten voor de magistraatsverkiezingen werd aldaar bewaard.
Tenslotte zijn er ook nog de stukken van de latere kamers, ingericht als kiescolleges door prins-bisschop van Berghe op 27 september 1725, die eveneens op het raadshuis werden bewaard net zoals enkele afschriften, rekwesten en bundels met betrekking op processen gevoerd tussen de stad en de ambachten. Deze archieven lagen volgens de archiefinventaris van de stad uit 1764 in het tweede schap naer de kant van het Hellegat, te weten het middelste.
De registers die bewaard werden door de stad behoren aldus, net zoals de persoonlijke stukken in de particuliere fondsen, niet tot het Fonds van de Ambachten en de Genootschappen.

Op 4 april 1796 (15 germinal IV) werd uiteindelijk beslist tot opheffing van de maitrises et jurandes. Enkele weken voordien waren reeds de archieven van de ambachten opgevraagd door de ontvanger van de Domeinen. Opmerkelijk is wel dat in deze lijst van archieven slechts acht ambachten voorkomen : de volders en lakenmakers bestonden sinds enkele eeuwen nog maar in naam en hadden zelfs hun bezittingen in 1772 gelikwideerd. Het beenhouwersambacht werd afgeschaft in 1783 omdat er slechts één ambachtsbroeder restte. Hierna mocht eenieder slachten en vlees verkopen. Het bontwerkersambacht tenslotte zou ergens tussen 1769 en 1787 een even stille dood zijn gestorven.